بر اساس ماده ۲ ق.م.ا جرم عبارت است از انجام دادن یا انجام ندادن کاری که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد؛ بنابراین رفتار مجرمانه با مجازات و کیفر همراه است. اما گاهی شرایطی ایجاد می‌شود که شخص برای دفاع از یک سری موارد، مجبور به انجام جرم است. آیا در این هنگام نیز مسئولیت کیفری به دنبال شخص است و او باید مجازات شود؟ در قانون مجازات اسلامی، یک سری شرایط وجود دارد که با وجود آنها و انجام فعل مجرمانه، شخص مجرم شناخته نمی‌شود و مجازاتی در پی او نیست. این موارد تحت عنوان دفاع مشروع در قانون ذکر شده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند. برای بررسی دفاع مشروع و شرایط آن تا پایان این مطلب همراه ما باشید.
منبع: دفاع مشروع | تعریف – شرایط تحقق – مبانی و ارکان – حکم به پرداخت دیه
دفاع مشروع چیست ؟
دفاع به معنای دور کردن و دفع کردن و مشروع نیز به معنای قانونی و مجاز است؛ طبق معانی جداگانه این دو جزء، دفاع مشروع یعنی دفع کردن قانونی و دفاع مجاز. ماده ۱۵۶ ق.م.ا چنین بیان کرده است که چنانچه فردی جهت دفاع و دور کردن ضرری از نفس، ناموس، مال و آزادی تن خود و شخص دیگر در برابر تجاوز و خطری که در حال وقوع و رخ دادن است یا نزدیک است رخ دهد، با رعایت مراحل دفاع و وجود شرایط دفاع مشروع که در قانون ذکر شده است، مرتکب رفتار مجرمانه شود، مجازات نمی‌شود و مسئولیت کیفری به دنبال نخواهد داشت.
به عنوان مثال شخصی به شما حمله می‌کند یا مطمئن هستید که قصد حمله دارد و شما برای دفاع از خود و جلوگیری از وقوع خطر، به او ضربه می‌زنید و وی آسیب می‌بیند؛ در این صورت شما مرتکب عمل مجرمانه شده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اید اما این جرم در راستای دفع خطر و دفاع از خود بوده و مجازاتی در پی ندارد. البته همانطور که گفتیم هر دفاعی نیز، دفاع مشروع محسوب نمی‌شود و باید شرایطی داشته باشد.
موضوع خطر و تجاوز در رابطه با دفاع مشروع
بر اساس ماده ۱۵۶ ق.م.ا، تجاوز و خطر باید در رابطه با یکی از موارد زیر باشد تا دفاع مشروع تلقی شود.
۱- نفس:
نفس در این جا به معنای وجود مادی و جسمانی فرد است و خطر در اینجا آسیب رسیدن به حیات و زندگی و سلامت شخص معنی می‌دهد.
۲- عرض:
عرض نیز یعنی آبرو، حیثیت و شرف. دفع خطر و تجاوز از عرض نیز مشروع است.
۳- ناموس:
خطر و تجاوز برای ناموس، به معنای خطر برای عصمت، پاکی و پاکدامنی است.
۴- مال:
در این ماده دفع خطر برای حفظ مال نیز مشروع دانسته شده است.
۵- آزادی تن:
نجات خود از حبس و تلاش برای خلاصی تن خود با انجام عمل مجرمانه، دفاع مشروع است.
دفاع مشروع از فرد دیگر
در تبصره ۲ ق.م.ا آمده است که در صورتی شخص می‌تواند از نفس، مال، عرض، ناموس و آزادی فرد دیگر دفاع کند و دفاعش مشروع محسوب می‌شود که:
۱- فرد از نزدیکان مدافع باشد.
۲- دفاع از او بر عهده مدافع باشد.
۳- از دفاع از خود عاجز باشد.
۴- از فرد مدافع تقاضای مساعدت و کمک کند.
۵- در موقعیتی قرار داشته باشد که امکان درخواست کمک وجود نداشته باشد.
شرایط دفاع مشروع
در ادامه ماده ۱۵۶ ق.م.ا می‌خوانیم که وجود شرایط زیر باعث مجاز شدن عمل دفاع و مشروعیت آن می‌شود.
۱- دفاع ضروری باشد:
هنگامی که فرد ناگزیر از انجام عمل مجرمانه برای دفاع و دفع تجاوز و خطر باشد و هیچ راه دیگری پیش رویش باقی نمانده باشد، عمل مجرمانه وی مشروع است.
۲- دفاع با توجه به شواهد موجود یا ترس عاقلانه باشد:
این شرط بدین معناست که اگر شما بدون اطمینان از وقوع تجاوز و خطر یا فقط با استناد به حدس و گمان و ترس ناشی از بروز خطر قریب الوقوع، مرتکب جرم شوید، دفاع مشروع تلقی نمی‌شود. به عنوان مثال تنها با تصور اینکه شخص رو به روی شما قصد حمله به شما را دارد نمی‌توانید با ارتکاب عمل مجرمانه از خود دفاع کنید؛ بنابراین باید از وقوع خطر یا نزدیک بودن آن بر اساس عقل و شواهد تصمیم بگیرید.
۳- خطر یا تجاوز به علت رفتار خود فرد صورت نگرفته باشد:
مطابق این شرط، شخص مدافع، خود نباید عامل وقوع خطر باشد و موجبات ایجاد آن و تهاجم طرف مقابل را فراهم کند. چنانچه متجاوز بر اساس رفتار مدافع، تحریک شود و حمله کند، دفاع شخص مدافع مشروع شناخته نشده و مجازات در پی دارد.
۴- امکان دسترسی سریع به قوای دولتی وجود نداشته باشد:
چنانچه فرد مطمئن شود که در صورت انتظار برای رسیدن قوای دولتی جهت دفاع، تجاوز و آسیب صورت می‌گیرد و به اصطلاح کار از کار می‌گذرد، یا اینکه حتی با حضور قوای دولتی کاری از دست آنها ساخته نیست و آنها نمی‌توانند خطر را دفع کنند، وی مجاز است که اقدام به دفاع کند و دفاع او مشروع شناخته می‌شود.
حکم پرداخت دیه در دفاع مشروع
موارد فوق، شرایطی بودند که وجود همه آنها جهت تحقق یافتن دفاع مشروع لازم و ضروری است. در صورتی که عمل مجرمانه به حکم قانون دفاع مشروع نامیده شود، شخص از مجازات و پرداخت دیه معاف است. البته چنانچه شخص مهاجم مجنون و دیوانه باشد، دیه او توسط بیت المال پرداخت می‌شود.
بر اساس تبصره ۲ ماده ۱۵۶ ق.م.ا، چنانچه عمل دفاع برای دفع خطر ثابت شده باشد اما رعایت شرایط آن آشکار و ثابت نشده باشد، اثبات رعایت نشدن شروط دفاع مشروع بر عهده فرد مهاجم قرار دارد.
دفاع در برابر مامور قانون
مقاومت در مقابل ماموران انتظامی و سایر ضاطین دادگستری، با شرط اینکه آنها در حال انجام وظیفه و کار خود باشند، دفاع مشروع نیست. اما چنانچه این ماموران و ضابطین بیش از وظیفه خود عمل کنند و شواهد ثابت کنند که نتیجه اعمال آنها قتل، جرح، تعرض به آبرو، ناموس و مال می‌شود، دفاع قانونی، مجاز و مشروع محسوب می‌شود.
برای دریافت اطلاعات بیشتر در خصوص دفاع مشروع، به کانال تلگرام حقوقی وکیل دات کام مراجعه نمایید. کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی وکیل دات کام نیز آماده‌اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی وکیل دات کام به سوالات شما عزیزان پیرامون دفاع مشروع پاسخ دهند.
ایراد عدم اهلیت به چه معناست ؟